“Kiedy osoba starsza doświadcza trudnych emocji, sięga po smartfon”

“Na początku senior może w ogóle nie zauważyć, że bycie online staje się zbyt intensywne. Może być dumny z nabycia nowych umiejętności, zaciekawiony możliwościami, jakie niesie internet. W konsekwencji coraz więcej czasu i energii przeznacza na spędzanie w cyfrowej przestrzeni.” O tym, jak z sieci korzystają seniorzy, mówi Dorota Wojciechowska, psycholożka i certyfikowana psychoterapeutka.

Redakcja: Przeprowadzone badania dowodzą, że coraz bardziej zauważalny jest problem uzależnień cyfrowych wśród seniorów. Jak zmieniło się podejście osób starszych do technologii w ciągu ostatnich lat?

Dorota Wojciechowska: W ciągu ostatnich lat obserwujemy dużą zmianę w podejściu seniorów do nowych technologii. Od biernych konsumentów, którzy mieli sporadyczny kontakt z cyfrowym światem, stali się aktywnymi użytkownikami internetu. Wielu seniorów biegle porusza się w wirtualnym świecie. Korzystaja z aplikacji mobilnych i różnych wirtualnych aktywności, które oferuje rynek: wykłady, webinary, warsztaty przeznaczone dla osób starszych. Niektórzy nawet zakupy robią online. Początkowa niechęć, obawy oraz lęki dotyczące cyfrowych technologii pojawiające się wśród osób starszych, z czasem zaczęły się zmieniać w zaciekawienie.

Główny Urząd Statystyczny przedstawia dane, z których wynika, że w 2022 roku 64 proc. osób w wieku 55-74 lat korzystało regularnie z internetu. Jednak tylko 18 proc. seniorów miało podstawowe umiejętności cyfrowe. Obserwujemy także, że udział seniorów w populacji użytkowników cyfrowych technologii systematycznie wzrasta. Europejski Urząd Statystyczny od 2002 roku przedstawia badania dotyczące wykorzystania nowych technologii przez osoby fizyczne i gospodarstwa domowe. Pokazuje on dane z 2023 roku, z których wynika, że tylko 13 proc. seniorów, ma podstawowe kompetencje cyfrowe.

To, co dla młodszych osób nie stanowi żadnego problemu i jest naturalnym sposobem funkcjonowania, dla osób starszych może być barierą trudną do pokonania.

Zastanawiam się, czy pandemia COVID-19 wpłynęła na wzrost cyfrowych nawyków wśród seniorów?

Pandemia COVID-19 wymusiła zmianę różnych naszych nawyków. Dotyczyło to całej społeczności, nie tylko seniorów. Przypomnijmy sobie, chociażby pracę czy naukę zdalną i skutki zarówno te negatywne, jak i pozytywne. Jedną z takich konsekwencji była właśnie cyfrowa adaptacja wśród seniorów. Tak jak przy każdej zmianie, pojawiły się też zagrożenia w postaci niekorzystnych nawyków związanych z nowymi technologiami.

Podczas lockdownu wiele starszych osób miało utrudniony dostęp do realnego wsparcia społecznego. Stanowiło to czynnik zwiększający ryzyko różnego rodzaju uzależnień w tej grupie wiekowej, również od internetu. Przekraczanie pewnego progu bycia online wywoływało negatywne skutki w postaci poczucia zmęczenia, przeciążenia natłokiem różnych informacji dostarczanych z sieci. Seniorzy podejmowali próby radzenia sobie z takim przeciążeniem i paradoksalnie jednym z nich stawało się jeszcze częstsze korzystanie z cyfrowych technologii. Czyli takie błędne koło. Jestem zmęczony/zmęczona, boli mnie głowa, więc muszę odpocząć i przejrzeć media społecznościowe. Pandemia z jednej strony przyczyniła się do tego, że seniorzy zaangażowali się w poznawanie cyfrowej rzeczywistości, z drugiej strony otworzyła wrota do cyfrowych uzależnień behawioralnych. To pokazuje, jak ważne jest zachowanie równowagi.

W jaki sposób seniorzy radzą sobie z szybkim tempem zmian technologicznych? Czy pojawia się wśród nich stres związany z technologią i jak można mu przeciwdziałać?

Tempo zmian technologicznych to wyzwanie nie tylko dla seniorów. Także wielu młodych użytkowników urządzeń cyfrowych i internetu często nie nadąża za tym, co nowe. W grupie wiekowej osób starszych może to się szczególnie wiązać z dużym poziomem stresu. Osoby starsze chętnie zaczynają naukę od podstaw. Korzystają z różnych zajęć oferowanych przez rynek. Zapisują się na warsztaty komputerowe, kursy obsługi smartfonów, zajęcia z instrukcji obsługi urządzeń mobilnych. Korzystają ze wsparcia młodszych osób, znajomych, sąsiadów, dzieci, wnuków, którzy taką właśnie instrukcję obsługi dla osób starszych tworzą, tłumaczą. Pokazują „na żywo” jak poruszać się w cyfrowym świecie, a tym samym przyczyniają się do zwiększenia kompetencji i sprawczości swojej mamy seniorki, taty seniora, babci czy dziadka.

Źródłem stresu u seniorów bywa także obawa przed nieprawidłowym użytkowaniem urządzenia, „zepsuciem”, utratą kontroli nad tym, co się dzieje podczas korzystania np. z aplikacji mobilnych. Taka niepewność może przyczyniać się do pojawienia się frustracji, a w konsekwencji do zniechęcenia i porzucenia tej formy aktywności oraz do spadku motywacji dotyczącej nauki poruszania się po cyfrowym świecie. Mówimy tutaj o zjawisku, które określamy jako technostres, czyli stres cyfrowy.

Co dokładnie kryje się pod tym pojęciem?

Stres cyfrowy oznacza, że dana osoba ma trudności w zaadaptowaniu się do technologicznych zmian, przejawia trudności z poradzeniem sobie z nowymi technologiami w tzw. zdrowy sposób. Obecnie w Polsce oferowanych jest wiele aktywności dla seniorów. Powstają kluby seniora, prowadzonych jest wiele działań integracji międzypokoleniowej, podczas których odbywają się między innymi warsztaty cyfrowe. To daje seniorom, oprócz poczucia przynależności do grupy, również możliwość nauki nowych cyfrowych umiejętności i wykorzystania ich w życiu codziennym. Przede wszystkim jednak stwarza poczucie, że senior nie jest w świecie online zupełnie sam. Zajęcia profilaktyczne pełnią także istotną rolę w profilaktyce uzależnień — również tych cyfrowych.

Udział w nich podnosi często samoocenę i pewność siebie seniora. Daje osobie starszej poczucie, że ma gdzie przyjść i może zadać pytanie, które nie zostanie zignorowane, zlekceważone, a będzie traktowane z szacunkiem i należytą uwagą. Podczas tego typu zajęć seniorzy poznają także techniki radzenia sobie z napięciem, co pomaga w przyswajaniu nowych umiejętności i przyczynia się do zwiększenia koncentracji. Takie połączenie integracji, nauki, wsparcia społecznego i psychologicznego przyczynia się do obniżenia stresu technologicznego i pomaga seniorom odnaleźć się w cyfrowej przestrzeni oraz nadążać za technologicznymi zmianami współczesnego świata.

Jakie sygnały mogą świadczyć o tym, że seniorzy tracą równowagę podczas korzystania z internetu, czy urządzeń cyfrowych? Są to sygnały, które obserwujemy też w przypadku innych uzależnień?

Utrata równowagi zaczyna się bardzo niewinnie. Na początku senior może w ogóle nie zauważyć, że bycie online staje się zbyt intensywne. Może być dumny z nabycia nowych umiejętności, zaciekawiony możliwościami, jakie niesie internet. W konsekwencji coraz więcej czasu i energii przeznacza na spędzanie w cyfrowej przestrzeni.

Przykładowo: codziennie zaczyna dzień od logowania się do sieci. Spędza w internecie wiele godzin, rezygnując z innych wcześniejszych aktywności np. spacerów, czytania książek, swojego hobby. Zaniedbuje podstawowe czynności, nie ma na nie czasu. Pomimo prób ograniczenia czasu spędzanego online, nie odnosi zamierzonego efektu. Choć nie jest to uzależnienie od alkoholu, mechanizm jest podobny. Zamiast: „jeszcze tylko jeden kieliszek alkoholu” albo „od jutra przestaję pić”, pojawia się: „ jeszcze tylko pięć minut”, „sprawdzę jeszcze coś”, „jutro wyjdę na spacer”. Następuje utrata kontroli. Dołączają się objawy emocjonalne i poznawcze. Senior myśli o tym, co obejrzy, jakie strony internetowe odwiedzi, co kupi w internecie. Nawet podczas wykonywania innych czynności jego myśli krążą wokół bycia online.

Kolejnym wskaźnikiem jest używanie internetu, gdy pojawiają się nieprzyjemne emocje. Kiedy osoba starsza doświadcza lęku, smutku, poczucia samotności, zamiast szukać wsparcia w realnym świecie, bierze do ręki smartfon. Należałoby zwrócić uwagę także na trudność w samokontroli i nagłe impulsywne zachowania online np. niekontrolowane zakupy pomimo obiecywania sobie rezygnacji z tego typu działań.

A konkretnie, co nas powinno zaniepokoić?

To bliscy często jako pierwsi zauważają, że senior jest myślami nieobecny podczas spotkań rodzinnych, czy wciąż wpatrzony jest w ekran telefonu. To oni dostrzegają, że staje się drażliwy, niespokojny, poirytowany, gdy nie ma dostępu do sieci lub gdy internet działa zbyt wolno. Są to klasyczne symptomy odstawienia, które obserwujemy w uzależnieniu np. od alkoholu. Mogą także pojawić się problemy ze snem, zmęczenie wzroku od zbyt długiego wpatrywania się w ekran, szczególnie w porze wieczornej.

Dorota Wojciechowska — psycholożka, certyfikowana psychoterapeutka i doradczyni systemowa. Posiada wieloletnią praktykę zawodową w pracy psychologicznej z osobami 60+ w zakresie psychoedukacji, psychoprofilaktyki uzależnień, umiejętności społecznych, wsparcia emocjonalnego, przeciwdziałania przemocy, aktywizacji społecznej