Rytuały w rodzinie z problemem alkoholowym

Schematy i rytuały odgrywają znaczącą rolę w życiu każdej rodziny – pozwalają organizować codzienność i dają poczucie bezpieczeństwa. Co więcej, w sytuacjach silnego stresu i gwałtownych zmian wzmacniają jej stabilność. Potwierdzono również, że rytuały stanowią mechanizm ochronny – zapobiegają patologii funkcjonowania rodziny. A jak jest w rodzinach z problemem alkoholowym?

Rytuałem można nazwać zdarzenia i zachowania, które są powtarzane w podobny sposób za każdym razem, kiedy okoliczność tego wymaga. Są one przewidywalne, stabilne, bardzo często zindywidualizowane w danej rodzinie – wypracowane na przestrzeni lat. Część teoretyków podkreśla jednocześnie, że rytuały to także „symboliczne, systematycznie powtarzane formy komunikacji między poszczególnymi członkami rodziny. Charakteryzują się stałością ról rodzinnych, powtarzalnością w czasie, jasno określonymi granicami czasowymi oraz odpornością na zmiany”. Taka symbolika to zdaniem wielu standard życia rodzinnego.

Możemy je zaobserwować na dwóch płaszczyznach.

Pierwsza, to tzw. procedury życia codziennego. Dotyczą one sytuacji codziennych, bieżących, drobnych i wymagają chwilowego zaangażowania. Stanowić mogą np. utartą odpowiedź na komunikat o konieczności wykonania jakiejś czynności („Już idę” w odpowiedzi na prośbę dotyczącą wyrzucenia śmieci) i zaangażowanie członków rodziny znika, gdy dana czynność zostanie wykonana. Procedury te są widoczne przez osoby postronne, a przez ich powtarzalność są dość łatwe do wykonania.

Drugą grupą są tzw. rytuały życia codziennego. To one dają poczucie przynależności do danej grupy (w tym przypadku rodziny) i przekonanie, że podejmowane działania są słuszne. To, co odróżnia je od procedur, to zaangażowanie emocjonalne poszczególnych członków rodziny, które znika, gdy aktywność rytualna zostanie zakończona.

Teoretycy wyróżniają trzy grupy rytuałów:

1. uroczystości rodzinne – wszystkie uroczystości obchodzone w ramach społeczno-kulturowego kontekstu funkcjonowania rodziny, np. chrzty, śluby, pogrzeby, obchody Świąt Bożego Narodzenia czy Wielkiej Nocy.
2. tradycje rodzinne – są specyficzne dla danej rodziny, dotyczą sytuacji związanych z obchodzeniem urodzin, imienin czy sposobem spędzania wakacji, czy też własnych zindywidualizowanych elementów w ramach uroczystości rodzinnych.
3. ustrukturyzowane interakcje rodzinne – do nich zaliczyć można regularne posiłki, wspólne praktyki religijne czy spędzanie wolnego czasu. Służą budowaniu tożsamości rodziny.

Rytuały w rodzinach z problemem alkoholowym

Wszystkie sytuacje, o których mowa, występują w rodzinach z problemem alkoholowym. Nadal pełnią podstawowe funkcje związane z kształtowaniem tożsamości rodzinnej. Jednak mogą stać się destrukcyjne poprzez ich usztywnienie – ono jest niezbędne do utrzymania równowagi alkoholowej.

Wyróżniono dwie grupy rytuałów w tego typu rodzinach.

Pierwsze są tzw. rytuały odróżniające się (distinctive rituals), czyli te niepodlegające zmianom lub podlegające zmianom minimalnym w momencie, w którym jeden z członków rodziny nadużywa alkoholu. Zazwyczaj, jeśli do takiej zmiany dochodzi, to jest ona niewielka, często naturalna, przypadkowa.

Drugie to rytuały podległe (subsumptive rituals), które ulegają zmianom pod wpływem alkoholizmu rodzica. Konsekwencją spożywania alkoholu jest zmiana struktury rytuałów – stają się prostsze, bardziej sztywne, nieprzewidywalne. Zmiana ta następuje wraz z pogłębianiem się picia. Jak podają badacze, „zmiana w obrębie rytuałów jest stopniowa lub nagła, a jej konsekwencją jest albo zdominowanie rytuałów przez zachowania alkoholowe, albo ich całkowite porzucenie”.

Kiedy dochodzi do zmiany rytuałów?

W teorii ten moment określa się jako środkową fazę rozwoju tożsamości rodzinnej. Jest to moment, w którym rodzina z problemem alkoholowym staje przed decyzją dotyczącą jej dalszego funkcjonowania, czyli musi odpowiedzieć sobie na pytanie: utrzymać ważne życie rytualne czy utrzymać status quo rodziny?, kosztem zgody na zdominowanie ważnych obszarów codzienności przez alkoholizm jednego z jej członków.

Jest to najczęściej wybór dokonywany nieświadomie. W obu przypadkach jednak życie rodziny ulega zmianie. W pierwszym życie rytualne zostaje zachowane – osoba uzależniona od alkoholu zostaje zmuszona do podporządkowania swojego picia tożsamości rodziny. To sytuacja bardziej stabilna i przewidywalna. W drugim – rytuały ulegają usztywnieniu lub zostają porzucone, a tożsamość rodziny jest organizowana wokół alkoholu.

Dla rodziny ta pierwsza jest zdecydowanie bardziej korzystna. Zwłaszcza dla dzieci. Jak wykazały badania, „w rodzinach z problemem alkoholowym, w których zachowano relatywnie stabilne wzorce zachowania dotyczące codziennej aktywności, na przykład posiłki oraz świętowanie uroczystości (np. urodziny, śluby, wakacje, święta religijne), dzieci wykazywały wyższy poziom przystosowania i mniej problemów z alkoholem niż w rodzinach, które przerwały rodzinne rytuały z powodu alkoholizmu jednego z jej członków”.

Źródło:

„Dzieci alkoholików w perspektywie rozwojowej i klinicznej”, Lidia Cierpiałkowska, Iwona Grzegorzewska, Poznań 2016