Dorastanie w rodzinie, w której jedno lub oboje rodzice cierpieli z powodu uzależnienia od alkoholu, powoduje konsekwencje w postaci słabszej kondycji fizycznej, psychicznej i społecznej u ich dzieci. Zarówno te najmłodsze, jak i starsze czy już dorosłe dzieci stanowią stosunkowo dużą grupę osób zmagających się z trudnymi, czasami traumatycznymi – aktualnymi lub przeszłymi – przeżyciami i doświadczeniami. Skąd się bierze podatność na zaburzenia u dzieci alkoholików?
Dzieci i adolescenci wychowujący się w rodzinach z problemem alkoholowym stanowią dużą grupę. Wg danych PARPA, w Polsce żyje ponad 850 tys. osób uzależnionych od alkoholu, a ponad 2 mln pije w sposób szkodliwy, tj. powodujący negatywne skutki psychiczne i społeczne. Większość z nich pozostaje w związkach małżeńskich lub partnerskich, posiada potomstwo w różnym wieku. Liczbę niepełnoletnich dzieci wychowywanych przez pijących, przynajmniej w sposób szkodliwy, rodziców ocenia się na około 2 mln.
Podatność i odporność psychiczna dzieci w rodzinach z problemem alkoholowym
Przyglądając się dzieciom z rodzin z problemem alkoholowym zauważono, że dzieci alkoholików są 4 razy bardziej podatne na uzależnienia i mają 3-krotnie niższe szanse na pozytywną adaptację niż ich rówieśnicy. Badacze od lat próbują ustalić, jakie cechy predysponują dzieci alkoholików do rozwoju określonych problemów i zaburzeń, a szczególnie sięgania przez nie po alkohol i inne substancje psychoaktywne.
Nie jest jednak regułą, że dzieci alkoholików są biologicznie podatne na używanie substancji psychoaktywnych. Część z nich w okresie dorosłości funkcjonuje prawidłowo i nie przejawia poważnych problemów zaburzających ich życie. Jednocześnie, w grupie osób wychowywanych przez niepijących rodziców, pojawiają się osoby bardziej podatne na uzależnienia. Nie ma wątpliwości zatem, że podatność warunkuje tylko zwiększone prawdopodobieństwo rozwoju zaburzeń, a nie ich nieuchronność.
Mechanizmy podatności na rozwój zaburzeń u dzieci z rodzin z problemem alkoholowym
Mówi się, że u podłoża rozwoju zaburzeń leżą czynniki biologiczne, psychologiczne i środowiskowe. Na tej podstawie wyróżnia się dwa modele określające prawdopodobieństwo rozwoju alkoholizmu u potomstwa osób uzależnionych. Pierwszy – prosty, opierający się tylko na czynnikach biologicznych. Drugi – złożony, uwzględniający interakcję wynikającą z wpływów biologicznych, psychologicznych i środowiskowych.
Różnice w zakresie reakcji na alkohol
Przyjmuje się, że dzieci alkoholików reagują na etanol w specyficzny sposób i ta reakcja stanowi wyraźny czynnik ryzyka rozwoju alkoholizmu w przyszłości. Zakłada się wrodzoną większą wrażliwość na wzmacniające i pozytywne skutki działania alkoholu. To z kolei może sugerować, że dzieci alkoholików mogą doświadczać więcej pozytywnych reakcji po spożyciu podobnej dawki alkoholu jak ich rówieśnicy.
Jak jednak zaznaczono w badaniach cyt: „wzrost dobrowolnej konsumpcji alkoholu obserwowany u dzieci alkoholików jest powiązany z odpowiednimi warunkami środowiskowymi (np. mocno pijące towarzystwo, sytuacje życiowe nasilające stres przy mocno ograniczonych możliwościach radzenia sobie)”.
Podkreślono również, że podatność może być skutkiem początkowej niewrażliwości dziecka na te pozytywne efekty. Taki brak pozytywnej reakcji oraz brak samoświadomości u dziecka uzależnionych rodziców może prowadzić do zwiększenia konsumpcji alkoholu w celu osiągnięcia pożądanych efektów jego działania.
Inne procesy związane z tym modelem to brak wrażliwości na negatywne skutki picia alkoholu, zwiększone oczekiwania oraz skłonność do rozwoju tolerancji na alkohol.
Motywy sięgania po alkohol
Zakłada się, że dzieci osób z zaburzeniami spowodowanymi używaniem alkoholu są bardziej wewnętrznie zmotywowane do spożywania alkoholu niż dzieci z rodzin bez problemu alkoholowego. Wewnętrznym motywatorem może być np. skłonność dzieci alkoholików do doświadczania negatywnych stanów emocjonalnych, a w konsekwencji – do częstszego sięgania po alkohol w celu doznania ulgi i „samouleczenia”. Innym np. poszukiwanie zmienionych stanów świadomości. Motywatorem może być też impulsywność, obniżająca efektywną kontrolę picia. oraz pozytywne oczekiwania jednostki względem działania alkoholu.
Złożone modele mediacyjne uwzględniają wzajemną dynamikę między czynnikami biologicznymi, psychologicznymi i środowiskowymi.
W tym przypadku ważne jest wskazanie zagadnienia odporności psychicznej dzieci osób uzależnionych od alkoholu. Jak podkreśla się w literaturze cyt: „w procesie tym indywidualne, rodzinne i pozarodzinne czynniki ochrony podlegają interakcji z czynnikami ryzyka, redukując lub kompensując ich negatywny wpływ”.
Modele odporności psychicznej związane są z tzw. czynnikami moderacyjnymi, które – wchodząc w interakcję z czynnikami ryzyka – wywierają wpływ na ostateczne efekty rozwojowe.
Ścieżki rozwojowe dzieci pijących rodziców
Badania wykazują, że istnieje związek między alkoholizmem rodzica (zwłaszcza jeśli piją obydwoje) a uzewnętrznianiem problemów u ich potomstwa. Wskazuje się trzy drogi rozwoju:
Pierwsza, wczesna: dotyczy ujawniania się trudności w pierwszych latach życia dziecka, widoczne od około 3-4. roku życia. W normalnym rozwoju dziecka naturalne zachowania agresywne przestają w tym wieku występować. Jednak u dzieci rodziców z zaburzeniami spowodowanymi piciem alkoholu nie ma spadku agresji po 3. roku życia. Wręcz przeciwnie – nasila się.
Druga, późna: zaburzenia ujawniają się w okresie dorastania. Zaburzenia i problemy psychiczne znajdujące swój początek w tym okresie mogą wynikać z dwóch źródeł: pierwsze to wzrastająca introspekcja i izolacja społeczna, które mogą prowadzić do nasilenia negatywnego afektu i w konsekwencji do rozwoju psychopatologii. Druga – silne relacje z rówieśnikami ze skłonnościami do zachowań ryzykownych połączone z odseparowaniem się od domu mogą generować wzrost problemów.
Trzecia, tzw. fluktuacyjna wynika ze zmienności choroby alkoholowej rodzica (okresy remisji i nawrotów). Tym samym w przebiegu rozwoju dzieci alkoholików następuje zmienność, co do występowania i nasilenia problemów. Okazuje się, że dzieci rodziców, którzy podjęli terapię w ciągu pierwszych 6 lat życia dziecka, nie różniły się od swoich rówieśników w zakresie poziomu funkcjonowania i rozwoju.
Źródło:
Lidia Cierpiałkowska, Iwona Grzegorzewska, „Dzieci alkoholików w perspektywie rozwojowej i klinicznej”, Poznań 2016
Zostaw swój komentarz:
Dodaj komentarz