Zaburzenia poznawcze u pacjentów z uzależnieniem od alkoholu

Wśród pacjentów z uzależnieniem od alkoholu zauważa się występowanie wielu zróżnicowanych zaburzeń poznawczych, które charakteryzują się objawami wskazującymi na upośledzenie funkcji umysłowych: pamięci, uwagi, myślenia, percepcji, języka, a także funkcji wykonawczych i kontroli poznawczej. Poznanie i uwzględnienie specyfiki tych zaburzeń wydaje się kluczowe dla zwiększenia skuteczności oddziaływań psychoterapeutycznych wobec pacjentów z uzależnieniem, którzy zdecydują się podjąć terapię. O scharakteryzowanie tych zaburzeń poprosiliśmy Elżbietę Grabarczyk-Ponimasz – psycholog z ponad 20-letnim doświadczeniem w pracy terapeutycznej i szkoleniowej oraz specjalistkę psychoterapii uzależnień.

Zaburzenia poznawcze przy jednorazowej intoksykacji alkoholem

Już przy jednorazowej intoksykacji alkoholem, nawet jeśli nie mamy jeszcze do czynienia z uzależnieniem, zauważalne są zaburzenia poznawcze. Jak wskazują badania, alkohol wpływa niekorzystnie na podzielność i trwałość uwagi już przy bardzo małych stężeniach (nawet przy 0,02-0,03% ). Do zaburzenia podzielności uwagi wystarczą jeszcze mniejsze stężenia –  nawet 0,005-0,01%. Jak mówi Elżbieta Grabarczyk-Ponimasz, zaburzenia koordynacji, myślenia i pamięci pojawiają się przy stężeniu 0,04-0,08%, a stężenie 0,08% skutkuje pogorszeniem percepcji.

Ma to znaczenie między innymi przy rozumieniu, dlaczego osoby, które spożyły choć minimalne dawki alkoholu, nie powinny prowadzić pojazdów mechanicznych. Dla kierowcy prowadzenie samochodu jest czynnością w dużej mierze zautomatyzowaną. Tymczasem należy wiedzieć, że po spożyciu alkoholu zdolność wykrywania bodźców wyróżniających się z tła (na przykład pieszego, rowerzysty czy zwierzęcia) ulega pogorszeniu. Może to znacząco zwiększać ryzyko wypadków w sytuacjach, gdy działanie oparte jest właśnie na czynnościach zautomatyzowanych. Dzieje się tak już przy stężeniu 0,05-0,06%. Badania wykazały, że już wtedy jest mniejsza tzw. amplituda fali niezgodności.

Amplituda fali niezgodności jest nieświadomą, automatyczną reakcją badanego na nieoczekiwane zmiany parametrów bodźca, pojawiającą się – o czym należy pamiętać – zanim jeszcze na bodziec ten zostanie skierowana świadoma uwaga, bez jej angażowania. Elżbieta Grabarczyk-Ponimasz przytacza dane wskazujące, że fala niezgodności może pojawić się również w sytuacjach, kiedy bodźce różnią się częstotliwością występowania, natężeniem czy czasem trwania, prawdopodobnie na skutek „porównania” przez mózg aktualnie docierających bodźców z tymi zawartymi w pamięci sensorycznej.

U części osób zaburzenia funkcji poznawczych wraz z zaburzeniami w sferze emocji, motywacji, zdolności poruszania się, a także osądu społecznego są zauważalne przy stężeniu 0,1-0,12%, natomiast u wszystkich stają się wyraźnie widoczne przy stężeniu 0,2-0,3%,. Może to prowadzić do podejmowania zachowań ryzykownych zarówno dla osób będących pod wpływem alkoholu, jak i dla ich otoczenia.

Zaburzenia poznawcze u osób z rozpoznaniem uzależnienia od alkoholu

U osób uzależnionych występują zaburzenia funkcji percepcyjno-motorycznych, z także zaburzenia pamięci i uczenia się. Potwierdzają to badania, a także obserwacje terapeutów pracujących z pacjentami w poradniach i ośrodkach. Dotyczy to przede wszystkim materiału o charakterze wzrokowo-przestrzennym. Zauważalne jest upośledzenie procesu zapamiętywania i przechowywania informacji przestrzennych w pamięci długotrwałej. Osoby uzależnione gorzej wykonują testy pamięci wymagające wykorzystania strategii angażującej zapamiętanie prezentowanego materiału, ale co ciekawe nie obserwuje się zaburzeń prostego rozpoznawania materiału. Względnie dobrze zachowana zostaje również długotrwała pamięć deklaratywna. Upośledzeniu ulegają funkcje wzrokowo-przestrzenne, a wyraźne zmiany dotyczą funkcji wykonawczych, takich jak pamięć robocza, planowanie i rozwiązywanie problemów, zarządzanie zasobami uwagi, umiejętność utrzymania i zmiany nastawienia umysłowego czy zdolność hamowanie reakcji. U osób uzależnionych pogarsza się także niewerbalna pamięć epizodyczna.

Czy zaburzenia poznawcze u osób uzależnionych są odwracalne?

Niektóre upośledzenia funkcji poznawczych spowodowane piciem alkoholu cofają się przy zachowaniu abstynencji. Osoby uzależnione, bezpośrednio po detoksykacji często przejawiają łagodne, lecz znaczące upośledzenie niektórych funkcji poznawczych, w szczególności w zakresie rozwiązywania problemów, pamięci krótkotrwałej i zdolności wzrokowo-przestrzennych. Niestety w przypadku najpoważniejszych uszkodzeń zmiany są nieodwracalne.

W pierwszym okresie po zaprzestaniu spożywania alkoholu dokładna ocena psychologiczna funkcji poznawczych pacjenta nie jest możliwa. Jest to związane przede wszystkim z występowaniem objawów zespołu abstynencyjnego. Dlatego nie wykonuje się badania niektórymi kwestionariuszami – uzyskane wyniki byliby zupełnie niemiarodajne – wyjaśnia Elżbieta Grabarczyk-Ponimasz. Dotyczy to na przykład niektórych kwestionariuszy osobowości.

Jednak już po około dwóch miesiącach pełnej abstynencji daje się zauważyć poprawę funkcjonowania pacjenta w zakresie czasu reakcji, uwagi, uczenia się, jak również pamięci materiału werbalnego. Nieco dłużej utrzymuje się upośledzenie funkcji wzrokowo-przestrzennych, pamięci krótkotrwałej oraz myślenia i rozwiązywania problemów w sytuacjach, w których niezbędne jest wykorzystanie materiału niewerbalnego. Niektóre badania nie wykazują poprawy pamięci po miesiącu, po kilku miesiącach, a nawet po roku zachowanej abstynencji.

Abstynencja pomaga

U zachowujących abstynencję, zdrowiejących osób uzależnionych w okresie kilku miesięcy do roku stopniowo następuje poprawa w zakresie pamięci operacyjnej, funkcji wzrokowo- przestrzennych i uwagi. Towarzyszy temu znaczny przyrost objętości tkanki mózgowej, czego nie obserwuje się u osób z uzależnieniem, które co prawda znajdują się popod opieka poradni, uczęszczają na grupy i na terapie indywidualną, ale abstynencji nie zachowują.

Słuszne jest więc to, co powtarzam moim pacjentom. Samo chodzenie na terapię, bez dokonania realnych zmian w sposobie funkcjonowania, a przede wszystkim bez zachowania abstynencji, nie przyniesie żadnych efektów. Pozwala pacjentowi jedynie podtrzymać złudzenie, że „coś ze sobą robi”, złudzenie w gruncie rzeczy szkodliwe – dodaje Elżbieta Grabarczyk-Ponimasz.

Wyniki  badań potwierdzają, że roczna abstynencja od alkoholu wystarcza do normalizacji znacznej części funkcji poznawczych, choć zaburzenia funkcji wzrokowo-przestrzennych oraz pamięci roboczej i funkcji wykonawczych mogą się utrzymywać znacznie dłużej. Jednak pacjenci z abstynencją dłuższą niż 4 lata nie różnią się już pod tym względem od osób nieuzależnionych.

Elżbieta Grabarczyk-Ponimasz – psycholog z ponad 20-letnim doświadczeniem w pracy terapeutycznej i szkoleniowej, certyfikowana specjalistka psychoterapii uzależnień i mediatorka. Autorka e-booków oraz licznych artykułów popularyzujących wiedzę z zakresu psychologii i psychoterapii, a szczególnie przeciwdziałania dyskryminacji i przemocy. Przez kilkanaście lat pracowała w Ośrodku Rehabilitacyjnym dla Uzależnionych od Substancji Psychoaktywnych „Wapienica” w Bielsku-Białej. Współpracowała z Młodzieżowym Ośrodkiem Rehabilitacyjnym Warszawskiego Towarzystwa Dobroczynności w Kazuniu-Bielanach oraz Krótkoterminowym Ośrodkiem Leczenia Terapii i Rehabilitacji Uzależnień w Warszawie. Doświadczenie zdobywała również w poradniach zdrowia psychicznego i oddziałach szpitalnych, a także uczestnicząc w różnorodnych projektach. Obecnie pracuje w Poradni Terapii Uzależnienia od Alkoholu i Współuzależnienia na warszawskim Mokotowie oraz prowadzi własną praktykę terapeutyczną, w której udziela wsparcia osobom znajdującym się w kryzysowych momentach życia i borykającym się z trudnościami interpersonalnymi, zaburzeniami nerwicowymi, depresją, a także uzależnieniami i współuzależnieniem.