Używanie substancji psychoaktywnych i przymusowe leczenie dziecka. Rozmowa z prawnikiem

Uzależnienia dotykają nie tylko ludzi dorosłych, ale również dzieci i młodzież. Alkohol jest najbardziej rozpowszechnioną używką wśród osób niepełnoletnich. O narastającym problemie same za siebie mówią długie kolejki do poradni bądź stacjonarnych ośrodków leczenia uzależnień. Młodzi ludzie eksperymentują z substancjami bądź podejmują inne ryzykowne zachowania, często nie będąc świadomymi konsekwencji zdrowotnych, społecznych czy prawnych. O tych ostatnich oraz o tym, jak wygląda przymusowe leczenie odwykowe w przypadku osób niepełnoletnich rozmawiamy z adwokatką Katarzyną Korgól, która współpracuje z poradnią online naszego serwisu. 

Redakcja: Pani Katarzyno, wielu nastolatków eksperymentuje z alkoholem oraz innymi substancjami psychoaktywnymi. Jakie są konsekwencje prawne dla osoby nieletniej, gdy taka sytuacja wyjdzie na jaw, np. w szkole bądź w innych okolicznościach oraz co powinni robić rodzice w takiej sytuacji?

Katarzyna Korgól: Spożywanie alkoholu przez małoletnich jest kwalifikowane jako przejaw demoralizacji. Gdy placówka szkolna poweźmie wiedzę o spożywaniu przez uczniów alkoholu zawiadamia sąd rodzinny, który wszczyna postępowanie z urzędu. Uczestnikami postępowania są zawsze rodzice lub inni opiekunowie prawni dzieci. Postępowanie nie toczy się przeciwko opiekunom, lecz ma na celu zbadanie i wyjaśnienie sytuacji takiego ucznia. Zadaniem sądu rodzinnego, nazywanego również opiekuńczym, jest stanie na straży dobra małoletniego, a zatem sąd wnikliwie bada funkcjonowanie dziecka – zarówno w środowisku szkolnym, jak i rodzinnym. W tym celu niezbędne jest uzyskanie przez sąd informacji o zachowaniu dziecka, jego najbliższych oraz o warunkach, w jakich przebywa. Aby zebrać dane na ten temat sąd zleca przeprowadzenie wywiadu środowiskowego. W praktyce najczęściej zajmuje się tym kurator sądowy, który ustala dane dotyczące środowiska małoletniego, czyli sytuacji finansowej rodziny, postępów w nauce, sposobu spędzania przez dziecko czasu wolnego, jego kontaktów, stosunku do niego rodziców albo opiekunów, podejmowanych działań wychowawczych, stanu zdrowia i znanych w środowisku uzależnień nieletniego. Najważniejsze, o czym powinni pamiętać opiekunowie to współpraca ze szkołą i sądem i nie ukrywanie informacji o naszym dziecku czy nastolatku.

Czym jest demoralizacja młodzieży i jak można określać jej stopień?

Termin demoralizacja obejmuje sytuację, gdy nieletni dopuszcza się zachowań świadczących o nieprzestrzeganiu norm czy zasad społecznych. Demoralizacja może przejawiać się na przykład właśnie w nadużywaniu alkoholu czy środków odurzających, w notorycznym opuszczaniu zajęć szkolnych czy w lekceważącej postawie wobec nauczycieli i opiekunów prawnych. Sąd, decydując o podjęciu środków prawnych wobec nieletnich ustala stopień demoralizacji. Innymi słowy sędzia ustala, czy nastolatek uczęszcza do szkoły, jak się zachowuje, np. czy jest agresywny wobec innych uczniów bądź nauczycieli, czy zaczął łamać prawo (np. bójki, wandalizm, kradzieże). Sąd ocenia również wydolność wychowawczą rodziców, czyli ich zdolność do wyegzekwowania postanowień sądu i zaleceń, które będą pojawiać się w toku terapii.

Co mówi prawo o kupowaniu bądź posiadaniu alkoholu lub innych substancji przez osoby poniżej 18. roku życia?

Zgodnie z treścią ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi zabroniona jest sprzedaż i podawanie napojów alkoholowych osobom nieletnim, czyli osobom, które nie ukończyła 18. roku życiu. Osoba, która rozpija dziecko, czyli dostarcza mu napoju alkoholowego, ułatwia dziecku nabycie alkoholu lub nakłania do spożywania podlega karze grzywny, ograniczenia wolności lub pozbawienia wolności nawet do 2 lat.

Czy rodzic może wymagać od swojego dziecka poddawaniu się badaniu alkomatem bądź narkotestom?

Według polskiego prawa badanie alkomatem nieletniego jest możliwe w przypadku, w którym jego zachowanie wskazuje na stan po spożyciu alkoholu. A zatem sytuacja ta nie różni się od osób dorosłych. Należy pamiętać, iż poza funkcjonariuszami policji żaden inny organ ochrony bezpieczeństwa oraz porządku publicznego nie ma uprawnień, aby zbadać trzeźwość u dzieci lub młodzieży. W pewnych sytuacjach uprawnienie do używania alkomatu ma kurator sądowy. Jednak owo uprawnienie wynika z decyzji sądu.

Pani Katarzyno, co warto wiedzieć na temat leczenia nastolatków? Czy rodzic może zmusić swoje dziecko do leczenia?

Tak, jak najbardziej rodzic, jeśli tylko korzysta z pełni władzy rodzicielskiej, ma prawo do złożenia wniosku do sądu rodzinnego o przymusowe leczenie odwykowe dziecka. Nakłonienie zbuntowanego nastolatka do spotkania ze specjalistą uzależnień, nawet jeśli to prywatna wizyta, często jest bardzo trudnym zadaniem. Najczęściej młody człowiek nie zauważa w swoim zachowaniu niczego złego, wzorce czerpie od przyjaciół i znajomych, którzy w tym okresie są dla nich większym wzorem do naśladowania niż rodzice. Przy zaburzeniu, jakim jest uzależnienie, upór nastolatka i jego nieprzejednana postawa są nierozłączne i to moment, którego nie możemy zbagatelizować. To właśnie wtedy warto rozważyć przymusowe leczenie. Rodzic bądź przedstawiciel prawny może wystąpić do sądu rodzinnego o wydanie takiego nakazu. Przymus może być realizowany poprzez podjęcie leczenia w warunkach ambulatoryjnych lub stacjonarnych. Wybór rodzaju postępowania determinowany jest stopniem nasilenia używania substancji przez osobę nieletnią. Czas takiego leczenia nie jest z góry szacowany, ale nie może przekraczać dwóch lat.

Jak wygląda przymusowe leczenie odwykowe, kiedy i jak warto o niego występować? Jak wygląda postępowanie o umieszczenie dziecka na przymusowym leczeniu?

Gdy zorientujemy się, że nasze dziecko może mieć problem z uzależnieniem od środków psychoaktywnych nie powinniśmy zwlekać. Realnie przymusowe leczenie sąd może orzec jedynie do osiągniecia przez dziecko pełnoletności. Jeśli wniosek zostanie złożony, gdy zbliżają się 18 urodziny, szanse na przymusowe umieszczenie na leczeniu są niestety niewielkie. W każdym mieście długo oczekuje się na wyznaczenie przez sąd terminu rozprawy. W dodatku sąd, przed podjęciem decyzji, musi dysponować opinią biegłego lekarza, następnie orzeczenie musi się uprawomocnić. Warto pamiętać, że jeśli nastolatek ukończył 16. rok życia, dysponuje uprawnieniem do decydowania w kwestii świadczeń zdrowotnych, jakimi zostaje objęty. Jeśli nie podziela stanowiska opiekuna co do konieczności leczenia,  ostateczną decyzję podjąć musi sąd rodzinny.

Czy da się zwolnić dziecko/nastolatka z przymusowego leczenia odwykowego? Jeśli tak, to w jakich przypadkach?

Po rozpoczęciu przymusowego leczenia odwykowego, sąd opiekuńczy, nie rzadziej niż co 6 miesięcy, weryfikuje, czy leczenie jest nadal konieczne. W tym celu placówka, w którym dziecko przebywa, również co 6 miesięcy sporządza i przesyła do sądu opinię o postępach w leczeniu. Jeśli nie zachodzi potrzeba dalszego leczenia, sąd podejmuje decyzję o zwolnieniu. Jednak niezależnie od wyniku/skuteczności odwyku, po osiągnięciu pełnoletności, przymus ten ustaje z mocy prawa, (chyba, że został przedłużony do zakończenia roku szkolnego). Oczywiście istnieje możliwość jego kontynuowania, gdy nasze dorosłe dziecko wyrazi taką wolę. W przypadku przymusowego leczenia, dziecko powinno być zwolnione po upływie 2 lat.

Kto może złożyć wniosek o przymusowe leczenia odwykowe dziecka?

Sąd rodzinny kieruje dziecko na leczenie z urzędu, czyli gdy poweźmie wiedzę o potrzebie leczenia lub na wniosek rodziców małoletniego albo innych jego krewnych w linii prostej, rodzeństwa, faktycznego opiekuna albo przedstawiciela ustawowego. Legitymacji do złożenia wniosku nie ma obca osoba, nawet jeśli motywowana jest chęcią pomocy dziecku.

Pani Katarzyno, czy mogłaby Pani opowiedzieć jak wygląda kwestia ubezwłasnowolnienia osoby nieletniej przez rodzica? Wielu rodziców pewnie zastanawia się nad takimi kwestiami, gdy uzależnienie zagraża życiu i zdrowiu ich potomstwu.

W praktyce większość wniosków o ubezwłasnowolnienie składanych do Sądów Okręgowych dotyczą osób starszych. Wskazania jednak wymaga, iż prawo przewiduje również możliwość ubezwłasnowolnienia dziecka, mimo że nie dysponuje ono jeszcze pełną zdolnością do czynności prawnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami małoletni może zostać ubezwłasnowolniony całkowicie jedynie w przypadku, gdy ukończył 13 lat. Wynika to z faktu, że przed 13. rokiem życia dzieci i tak nie posiadają zdolności do czynności prawnych. Zyskują ją w formie ograniczonej wraz z osiągnięciem wyżej wskazanego wieku. Ponadto, muszą zachodzić ogólne przesłanki ubezwłasnowolnienia – małoletni wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.

Co z obowiązkiem szkolnym dla osób umieszczanych w stacjonarnych ośrodkach leczenia uzależnień?

W ośrodkach stacjonarnych dzieci i młodzież realizują obowiązek szkolny wynikający z podstawy programowej ustalanej przez ministerstwo edukacji. W przypadku szkół ponadgimnazjalnych, w zależności od decyzji kadry placówki i długości „stażu” w ośrodku, nauka odbywać się może również częściowo poza ośrodkiem leczenia.

Czy nastolatek może odmówić sądowego nakazu podjęcia terapii uzależnień? Jeśli tak, to co można zrobić w takiej sytuacji?

Sądowy nakaz podjęcia terapii uzależnień ma postać orzeczenia sądowego. Jak wiemy, każde prawomocne orzeczenie sądowe jest wykonalne, a obowiązki z niego wynikające winne być respektowane przez każdego z nas. Jeżeli dziecko lub nastolatek uchyla się od rozpoczęcia przymusowego leczenia, przymus jest realizowany poprzez odpowiednie środki, na przykład pomoc funkcjonariuszy policji.

Czy takie sytuacje – występowanie o nakaz leczenia – często się zdarzają? Czy są prowadzone statystyki w tej kwestii bądź czy ma Pani w tej kwestii własne doświadczenia bądź obserwacje?

Przyznam szczerze, iż przygotowując się do naszej rozmowy szukałam takich statystyk, jednakże nie udało mi się odnaleźć informacji o skali postępowań dotyczących przymusowego leczenia. Moje obserwacje zawodowe pozwalają jednak na uznanie, że statystyki biją na alarm, gdyż ilość takich spraw sądowych na przestrzeni ostatnich kilku lat gwałtownie wzrasta. Uzależnienie od alkoholu jest naszym ogromnym społecznym problemem, stąd też konieczność pomocy państwa w postaci przymusu sądowego. W każdej sprawie karnej, w której sprawca zostaje skazany za przestępstwo popełnione pod wpływem alkoholu lub środków odurzających, pociąga za sobą konieczność skierowania skazanego na przymusowe leczenie odwykowe. Praktycznie codziennie na wokandę sądową trafiają w sądach rodzinnych postępowanie dot. demoralizacji małoletnich.

Dziękuję za rozmowę i wyczerpujące odpowiedzi.

Katarzyna Maria Korgól – prawnik, specjalizuje się w prawie rodzinnym, cywilnym, spadkowym oraz prawie pracy. Współpracuje z poradnią online serwisu STOPuzależnieniom.pl. Zadaj pytanie prawnikowi: https://stopuzaleznieniom.pl/poradnia-on-line/