Najnowsze badanie dotyczące kompensacyjnych i kompulsywnych zakupów wśród Polaków koncentruje się wokół trzech porównawczych badań przeprowadzonych przed i pod koniec pandemii COVID-19. Pod uwagę wzięto 6 zmiennych: materializm, poczucie własnej wartości, płeć, wiek, częstotliwość zakupów online i doświadczenia związane z pandemią COVID–19.
Cztery pierwsze predykatory są stosunkowo dobrze zbadane w kontekście kompensacyjnych oraz kompulsywnych zakupów, natomiast nowością są zmienne opisujące częstotliwość zakupów online i doświadczeń związanych z pandemią COVID-19. Reakcja na te negatywne doświadczenia może powodować silniejszą podatność na kompensacyjne i kompulsywne zakupy, a jednocześnie zwiększona częstotliwość zakupów online w trakcie trwania pandemii może stanowić istotny czynnik rozwoju zachowań kompensacyjnych i kompulsywnych w tym obszarze. Wiąże się to przede wszystkim z łatwością dokonywania zakupów w sieci, a także osłabioną kontrolą w kontekście dokonywania decyzji zakupowych.
Czym jest kompulsywne oraz kompensacyjne kupowanie?
Zjawisko kompulsywnych zakupów naukowcy definiują jako stan pragnienia zakupu, które jest trudne do odparcia. Towarzyszy mu narastające napięcie lub niepokój, który jest możliwy do powstrzymania, jeśli zakup zostanie pomyślnie przeprowadzony. Początkowo kupujący odczuwa przyjemność i ulgę, którą dosyć szybko zastępuje poczucie winy. Nabycie towarów w takiej sytuacji nie ogranicza się do kwestii ich wykorzystania, ale stanowi reakcję na doświadczany negatywny nastrój i służy do zwiększenia poczucia własnej wartości. W ostatecznym rozrachunku kompulsywne zakupy są irracjonalne, ponieważ koszty tego zachowania zdecydowanie przewyższają zyski.
Zakupy kompensacyjne, podobnie jak kompulsywne, także mają na celu zrekompensowanie problemów występujących w różnych obszarach życia, a nie na wykorzystaniu funkcjonalnych zalet zakupionego przedmiotu. Różnica jednak polega na tym, że w drugim przypadku koszty rekompensaty nigdy nie przekraczają zysków i nie dochodzi do znacznego upośledzenia kontroli nad swoim zachowaniem w odniesieniu do czasu trwania, częstotliwości lub intensywności dokonywanych zakupów.
Pandemia nowym impulsem do rozwoju kompensacyjnych i kompulsywnych zakupów?
Jak dotychczas udowodniono, kompensacyjne i kompulsywne zakupy są często rodzajem reakcji na negatywne stany psychiczne. Pandemia COVID-19 w tym kontekście może być traktowana jako bardzo silny i nieoczekiwany bodziec z uwagi na doświadczenie problemów zdrowotnych, ale także konsekwencji społecznych wynikających z lockdownów, zasad dystansu społecznego, konieczności noszenia masek itp.
Izolacja społeczna bezwzględnie doprowadziła do negatywnych stanów psychicznych w postaci przewlekłego stresu, stanów lękowych lub zaburzeń nastroju. Nietrudno w takiej sytuacji poszukiwać ucieczki od problemów poprzez dokonywanie zakupów.
W przypadku polskiego społeczeństwa efekt ten mógł zostać wzmocniony przez zmiany społeczne związane z rozwojem społeczeństwa konsumpcyjnego oraz wzrost mentalności opartej na przekonaniu, że „satysfakcję w życiu można znaleźć poprzez zakup i użytkowanie dóbr konsumpcyjnych”.
Należy zaznaczyć, że ograniczenia handlu stacjonarnego w okresie pandemii, a także zasady dystansu społecznego doprowadziły do istotnego wzrostu handlu elektronicznego, co w oczywisty sposób było konsekwencją zwiększonego korzystania z zakupów online, będącego jednocześnie wsparciem dla rozwoju kompensacyjnych i kompulsywnych zachowań. Można założyć, że zakupy online są znacznie łatwiejsze do przeprowadzenia bez konieczności wychodzenia z domu, a ponadto gwarantują większą anonimowość kupujących i są mniej kontrolowane społecznie. Mając to na względzie, tendencja do kupowania kompensacyjnego lub kompulsywnego może rozwijać się szybciej w porównaniu z sytuacją, w której zakupy są przeprowadzane tylko w trybie offline.
Badania na świecie…
Większość wcześniejszych badań opartych na próbach przekrojowych pokazywała do 10% udział kompulsywnego kupowania. Naukowcy z Niemiec zaobserwowali w 2001 r. 8% udziału kompulsywnych nabywców w dorosłej populacji. Dane z 2010 roku z Danii wykazały 6%, a w tym samym czasie w Austrii – 8%. Badanie przeprowadzone w 2004 roku w USA wykazało 6% przypadków kompulsywnych zakupów wśród dorosłych, podczas gdy udział w Wielkiej Brytanii był dwukrotnie wyższy i wyniósł 13%. W Hiszpanii tendencję do kompulsywnego kupowania zaobserwowano u 7% respondentów, a wyniki z Węgier wskazały na 2% odsetek kompulsywnych nabywców.
…i w Polsce
Jak wykazały wyniki trzech fal badania w naszym kraju, częstość kompulsywnych zakupów w Polsce jest na podobnym poziomie od 2010 roku i wynosi 2-4%. Udział kompulsywnych nabywców w populacji dorosłych jest zatem około dwa razy niższy w porównaniu z wynikami badań przeprowadzonych w krajach Europy Zachodniej lub w USA. Należy mieć na względzie, że siła nabywcza Polaków na mieszkańca jest o ponad 43% niższa w porównaniu ze średnią UE. Chociaż pozytywna korelacja między dochodem a kompulsywnym kupowaniem nie została wystarczająco udowodniona, lepsza sytuacja finansowa konsumentów może być czynnikiem ryzyka.
Jednocześnie, za przyczyny stosunkowo niskiego odsetka kompulsywnych nabywców w Polsce można uznać zupełnie inne uwarunkowania kulturowe społeczeństw w Europie Zachodniej lub w USA. Początkowa teza badań o rosnącej podatności Polaków na kompulsywne kupowanie jest potwierdzona jedynie pośrednio. Z jednej strony w Polsce możemy mówić o procesie szybkiego starzenia się społeczeństwa, z drugiej strony, wskaźnik nabywców kompensacyjnych wzrósł z 12% w 2019 r. do 19% w 2022 r., zwłaszcza w przypadku najmłodszej populacji. Wydaje się, że konsumpcja jako sposób na poprawę nastroju rozwija się szczególnie szybko wśród najmłodszych mieszkańców. Mimo, że przedstawiciele młodego pokolenia także się starzeją, to podatność na kompensacyjne zakupy jako specyficzna strategia radzenia sobie z porażkami codziennego życia lub złego nastroju nie znika. Nie można wykluczyć, że tak negatywne konsekwencje pandemii COVID-19, jak izolacja społeczna oraz osobiste lub pośrednie doświadczenia związane z chorobą, wzmocniły podatność młodych ludzi na poprawę nastroju poprzez zakupy i konsumpcję.
Uzyskane dane pozwalają wyciągnąć pewne wnioski dla psychologów i psychoterapeutów, którzy pomagają osobom z problemem kompulsywnego kupowania. Tak jak w przypadku innych uzależnień behawioralnych, terapia poznawczo-behawioralna jest jedną z najskuteczniejszych metod terapeutycznych również w przypadku kompulsywnego kupowania.
Źródło:
Zostaw swój komentarz:
Dodaj komentarz