Ewolucyjna perspektywa uzależnienia od substancji i zachowań

Uzależnienia od substancji psychoaktywnych oraz zachowań stanowią istotny problem społeczny, zdrowotny, a także psychologiczny. Psychiatria i psychologia starają się dostarczyć perspektyw mających na celu zrozumienie, dlaczego ludzki mózg i zachowania są tak podatne na rozwój uzależnień. Podejście ewolucyjne opiera się na analizie, jak nasze systemy psychologiczne i biologiczne, które ewoluowały w innych warunkach, są obecnie podatne na wpływ nowoczesnych czynników, takich jak substancje psychoaktywne i uzależniające zachowania.

Jedną z kluczowych koncepcji w ewolucyjnej perspektywie uzależnień jest tzw. „ewolucyjny mismatch” (czyli niedopasowanie). Ten termin odnosi się do sytuacji, w której nasze genotypy i fenotypy, ukształtowane w zupełnie innych warunkach środowiskowych przez miliony lat, są obecnie niedostosowane do współczesnych środowisk i wyzwań. System nagrody, który służył naszym przodkom do poszukiwania zasobów, takich jak jedzenie, woda, bezpieczeństwo czy relacje społeczne, jest obecnie „przechwytywany” przez substancje psychoaktywne i zachowania uzależniające. Substancje, alkohol czy narkotyki, wywołują ogromne wyrzuty dopaminy – neuroprzekaźnika odpowiedzialnego za uczucie nagrody i przyjemności. W przeszłości system ten był niezbędny do przetrwania – nagradzał zachowania sprzyjające przetrwaniu. Współcześnie substancje psychoaktywne przejmują ten system, oferując sztuczne źródła przyjemności, które są znacznie bardziej intensywne niż naturalne bodźce, a jednocześnie pozbawione wartości adaptacyjnej.

Ewolucyjne wyjaśnienia dla uzależnienia od substancji

Jednym z podejść do zrozumienia uzależnienia od substancji psychoaktywnych jest teoria adaptacyjnego wykorzystywania roślin zawierających substancje psychotropowe. W przeszłości, rośliny te mogły pełnić funkcje lecznicze. Teoria ta zakłada, że w przeszłości ludzie i inne zwierzęta spożywały rośliny, które zawierały związki psychoaktywne, aby leczyć infekcje lub pasożyty. Ten mechanizm mógł prowadzić do nawyku poszukiwania takich substancji​. Z kolei ewolucyjna historia związana z alkoholem sięga milionów lat wstecz. Nasi przodkowie spożywali fermentujące owoce, co dało im możliwość przyswajania etanolu w naturalnych ilościach. Ta zdolność mogła przynosić korzyści w postaci większego spożycia kalorii, co z kolei mogło pomagać w przetrwaniu w czasach głodu. Jednak nowoczesne technologie, takie jak destylacja alkoholu, stworzyły nadmiarowo mocne napoje, do których nasze ciała nie są przystosowane. To z kolei sprzyja rozwojowi uzależnień.

Uzależnienia behawioralne – podobieństwa i różnice w stosunku do uzależnień od substancji

Koncepcja uzależnień behawioralnych, takich jak zaburzenia uprawiania hazardu, nadmierne korzystanie z gier wideo czy mediów społecznościowych, opiera się na tych samych mechanizmach nagrody w mózgu, które są aktywowane w przypadku uzależnień od substancji. Mimo że w tych przypadkach nie ma substancji chemicznej, która bezpośrednio działałaby na neuroprzekaźniki, czynności te również stymulują system dopaminowy, wywołując intensywne uczucie przyjemności, a w konsekwencji – uzależnienie.

Jednym z najlepiej zbadanych uzależnień behawioralnych jest zaburzenie uprawiania hazardu. Dla naszych przodków podejmowanie ryzyka mogło zwiększać szanse na zdobycie zasobów lub poprawę statusu społecznego. Jednak w obecnych warunkach środowiskowych, hazard jest organizowany w sposób prowadzący co do zasady do generowania strat finansowych i psychicznych. Gry wideo i media społecznościowe mogą natomiast symulować sytuacje, które w przeszłości prowadziły do sukcesu przystosowawczego, takie jak rywalizacja, współpraca czy rozwój umiejętności. Mechanizmy te mogą jednak prowadzić do uzależnienia, ponieważ użytkownicy angażują się w te czynności kosztem rzeczywistego funkcjonowania społecznego i osobistego. Wirtualne nagrody, takie jak punkty doświadczenia w grach czy „polubienia” w mediach społecznościowych, stają się substytutami prawdziwych sukcesów i relacji społecznych.

Zrozumienie, jak system nagrody ewoluował i dlaczego jest podatny na uzależnienia, może pomóc w opracowaniu nowych metod leczenia oraz zapobiegania uzależnieniom. Interwencje, które celują w mechanizmy adaptacyjne i starają się „zresetować” system nagradzania, mogą być kluczem do skuteczniejszego leczenia. Natomiast lepsze zrozumienie roli dopaminy i innych neuroprzekaźników w procesach uzależnienia może pozwolić na opracowanie bardziej precyzyjnych farmakologicznych terapii. Ewolucyjne spojrzenie na uzależnienia otwiera nowe ścieżki badawcze, które mogą pomóc w zrozumieniu zarówno indywidualnych, jak i społecznych aspektów uzależnień, a także pozwolić na opracowanie bardziej zrównoważonych metod interwencji i wsparcia.

Źródło:

Evolutionary perspectives on substance and behavioural addictions: Distinct and shared pathways to understanding, prediction and prevention, 2024