W Polsce, według nieoficjalnych danych, dzieci z FASD stanowią większą grupę z niepełnosprawnością niż dzieci z innymi wadami wrodzonymi i autyzmem. Ze względu na brak systemu umożliwiającego rzetelną diagnozę, nie ma możliwości udzielenia zarówno im, jak i ich rodzinom, wsparcia.
Jak wskazują badacze problemu, w grupie dzieci z FASD są dzieci upośledzone oraz te, które mieszczą się w normie intelektualnej. Niektóre z nich mają duże deficyty funkcjonalne, a inne niewielkie. Zależy to od uszkodzeń ośrodkowego układu nerwowego.
Problemy edukacyjne dzieci z FASD
To, jak funkcjonują na co dzień dzieci z FASD, zależy nie tylko od ich kondycji zdrowotnej, ale również od środowiska, w jakim żyją i stawianych im wymagań. W związku z tym, że w szkole wymaga się od dziecka nie tylko przyswajania informacji, ale także dokonywania operacji myślowych i wyciągania wniosków, dzieciom z FASD – ze względu na ich specyficzne uszkodzenia w układzie nerwowym, w tym zaburzenia w procesach biochemicznych mózgu – może być trudniej. Niewątpliwie mogą napotykać w procesie edukacji na różne trudności, między innymi:
- z przyswajaniem symboli, takich jak litery czy cyfry,
- z przyswojeniem prostych zasad, np. kiedy pisać dużą literą, a kiedy nie, kiedy postawić przecinek, kropkę, itd.
- z rozumieniem zegara oraz upływu czasu,
- ze zrozumieniem wartości pieniędzy,
- z przetwarzaniem dźwięków,
- z rozpoznawaniem, co jest główną ideą w obrębie przyswajanego materiału,
- z wyciąganiem wniosków,
- w zakresie tworzenia skojarzeń,
- z planowaniem i przewidywaniem,
- z rozpoczynaniem zadań, ale także kłopoty z zakończeniem niektórych aktywności,
- z postępowaniem zgodnie z instrukcją, przepisem, nawet prostym, np. na jakąś potrawę,
- ze zorganizowaniem myśli,
- z rozpoznawaniem istotnych dla zadania szczegółów, łączenie ich w całość,
- z graficznym przedstawieniem swojego zdania – zapisanie wypowiedzi, rozpoczęcie pisania,
- z organizowaniem myśli w konkretne, następujące po sobie wypowiedzi,
- z rozumieniem języka figuratywnego, w tym humoru,
- z rozumieniem języka niewerbalnego – melodii, akcentu, ironii, pytań przedstawionych niewerbalnie,
- w zakresie rozumienia niektórych słów, w tym pojęć naukowych,
- z pamięcią (zapominanie wcześniej przyswojonych informacji),
- osiągnięciem pewnego pułapu w przyswajaniu wiedzy i niemożność pokonania tego ograniczenia – brak postępów w nauczaniu.
Jak wskazano w opracowaniu PARPA*, wielu rodziców dzieci z FASD narzeka, że kiedy te są nastolatkami, nie wykonują one tak prostych codziennych czynności, jak ubieranie się czy mycie rąk przed posiłkiem. Przy niektórych uszkodzeniach mózgu dziecko z FASD może mieć kłopoty właśnie z wykonaniem działania opartego na procedurze. Dzieci, które nie były uczone rutyny w tym względzie, nie miały pomocy obrazkowych, mogą w okresie bycia nastolatkami przejawiać tego typu trudności. (…) Tego typu deficyty mogą też towarzyszyć dziecku podczas procesu edukacji w szkole czy w domu. Niekończenie zadań, gubienie się podczas wykonywania zadania na lekcji, nieadekwatne zachowania, np. zgłaszanie się na lekcji biologii i udzielanie odpowiedzi na pytanie zadane dwie godziny wcześniej na języku polskim.
Pomoc w szkole
Zrozumienie charakteru trudności, z jakimi mierzy się uczeń, pozwala kompensować niektóre braki. Niezwykle ważne jest uczenie oparte nie tylko na abstrakcyjnym myśleniu oraz wyobrażeniach. Dzieci z FAS potrzebują konkretnych wytycznych. Warto więc wspierać je poprzez pokazanie znaczenia niektórych pojęć poprzez realny kontekst, uczestnictwo w aktywnych formach edukacji w grupie, przełożenie wiedzy teoretycznej na zastosowanie praktyczne, dobrą analizę instrukcji, czy wszystko w niej jest jasne, a także dobieranie adekwatnych do deficytu dziecka pomocy, narzędzi czy materiałów. Ogromne znaczenie ma także większe niż rówieśników przygotowanie do pracy z użyciem np. mikroskopu czy komputera i zachęcanie do korzystania z tych narzędzi pod okiem nauczyciela.
Jak pomóc dziecku z FASD w nauce:
- Formułując konkretne i proste polecenia, najlepiej krótkimi zdaniami, zawierając jasny opis polecenia i spodziewanego wyniku działania. Jasny przekaz jest niezwykle ważny.
- Zachować stałość i rutynę. Większość dzieci z FASD ma zaburzone poczucie rytmu dnia, słabe poczucie upływającego czasu, dlatego rytm będzie im pomagał. Ważne jest więc wypracowanie i kontynuowanie codziennych, rutynowych działań, obejmujących porządek dnia, posiłki, naukę, obowiązki domowe i wreszcie zainteresowania.
- Powtarzanie i podpowiadanie dziecku instrukcji lub poleceń, np. wstań, byłeś w łazience, umyj ręce.
- Ustalenie obowiązujących norm i zasad w taki sposób, by były czytelne dla dziecka. Powinny więc być oparte na dość dużej szczegółowości.
- Nadzór. Dzieci z FASD często podejmują aktywności, nie licząc się ze skutkami, czasami nie potrafią właściwie ocenić niebezpieczeństwa wynikającego z realizowanych działań. Dlatego w wykonywaniu takich zadań potrzebują nadzoru, czasami nieadekwatnego w stosunku do wieku metrykalnego. Czasami też jest potrzebna kontrola, aby sprawdzić jak dziecko zrozumiało polecenie.
Należy również mieć na uwadze, że dzieci z FASD często mają świadomość tego, że różnią się od rówieśników. A to poczucie inności wiąże się ze stresem i powoduje frustrację. Zwłaszcza, że nie zawsze wiedzą, dlaczego są „inne”. Stąd tak ważna jest akceptacja.
Funkcjonowanie społeczne dzieci z FASD
Dzieci z FASD mają kłopoty ze zrozumieniem, co się dzieje w życiu społecznym i jak należy się zachować. Mają problemy z empatią, przewidywaniem konsekwencji, refleksyjnością. Badania kliniczne potwierdzają, że mają trudności z wyciąganiem wniosków dotyczących przekonań ludzi w konkretnych sytuacjach. To bardzo często konsekwencja niezrozumienia komunikatów – zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych.
O dzieciach z FASD mówi się, że są o połowę młodsze od rówieśników w rozwoju społecznym, choć mogą sprawiać wrażenie dobrze działających w relacjach z innymi. Zwykle ładnie mówią, nie mają nadmiernego dystansu i zahamowania w stosunku do obcych. Podkreśla się jednak, że taka pewność siebie jest myląca, a trudności emocjonalno-społeczne z jakimi się mierzą, są przykryte kwiecistością mowy. Brak dystansu może być efektem uszkodzeń w płatach czołowych.
Co więcej, dzieci z FASD wymagają pomocy w nawiązywaniu relacji z rówieśnikami. Nie zawsze radzą sobie z konstruktywnym rozwiązywaniem konfliktów. Nie zawsze widzą zależność pomiędzy swoim zachowaniem a zachowaniem innych osób. Natomiast, jeśli tylko mają możliwość, chętnie angażują się w działania na rzecz innych. Pomoc, jaka jest im potrzebna, to dokładne określenie czynności, jakie mają wykonać.
Źródło:
* „Jak wspomagać dziecku z FASD w edukacji”, red. Prof. dr hab. Aneta Rita Borkowska, Państwowa Agencja Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, ISBN 978-83-65956-16-3, Warszawa 2018
Fot. Annie Spratt, Unsplash.com
