„Picie alkoholu przez osoby starsze jest jednym z rzadziej podejmowanych tematów badawczych, a chociaż to spożycie zmniejsza się z wiekiem, pozostaje ważnym problemem zdrowia publicznego” – mówi Marta Zin-Sędek z Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom.
Społeczeństwa starzejące się
Społeczeństwa europejskie starzeją się, a to pociąga za sobą szereg konsekwencji. Według raportu Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości z 2020 roku, niemal co piąta osoba w Unii Europejskiej (blisko 100 mln ludzi), ma 65 lat i więcej. Ta tendencja widoczna jest również w Polsce – GUS prognozuje, że w 2050 r. udział osób w wieku produkcyjnym w populacji wyniesie 57 proc., w wieku powyżej 65. roku życia – aż 32,7 proc., a w wieku przedprodukcyjnym – niecałe 11 proc.
Jednocześnie warto podkreślić, że nie ma jednej miary starości – w Stanach Zjednoczonych za wiek graniczny uznaje się 65 lat, natomiast według definicji WHO i polskiego prawodawstwa, starość rozpoczyna się pięć lat wcześniej. Jak wskazuje Marta Zin-Sędek w artykule „Rozpowszechnienie i style picia alkoholu wśród osób starszych na podstawie wyników Standaryzowanego Europejskiego Sondażu na temat Alkoholu (RARHA SEAS)”, powiększanie się zbiorowości osób starszych w europejskich społeczeństwach powoduje, że ich problemy stają się przedmiotem wnikliwej obserwacji i analizy.
Brakuje badań, brakuje wiedzy
Nadal jednak większość raportów dotyczących spożywania alkoholu obejmuje grupy do 60. r.ż., a nieraz do 64. roku życia. Oznacza to, że dysponujemy małą wiedzą na temat miejsca, jakie alkohol zajmuje w życiu starszej części społeczeństwa. Jedynym badaniem sondażowym, w którym ta kwestia jest poruszana, jest prowadzony co 5 lat European Health Interview Survey (EHIS).
„Spożywanie alkoholu ma dla populacji osób starszych poważne konsekwencje ze względu na jego większą szkodliwość. U osób po 60. r.ż. zmniejszona aktywność enzymu dehydrogenazy alkoholowej w żołądku i wątrobie prowadzi do zwiększenia stężenia alkoholu we krwi o 20-50 proc., co z kolei zwiększa działanie etanolu na ośrodkowy układ nerwowy. Ponadto osoby starsze często przyjmują leki wchodzące w interakcję z alkoholem” – tłumaczy Marta Zin-Sędek we wspomnianej publikacji.
Ekspertka podkreśla, że musimy również brać pod uwagę, że ewentualne wystąpienie w tym wieku problemów alkoholowych często jest „maskowane” przez inne zaburzenia psychiczne i somatyczne. Niebagatelny wpływ na sytuację mają również przyjmowane leki. Znacznie utrudnia to postawienie diagnozy i ustalenie kierunku leczenia. Dlatego w badaniu “Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce 2020 roku” (na zlecenie Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom) uwzględniono osoby starsze i sprawdzono, jaki jest styl (kultura) picia alkoholu w tej grupie i czy różni się od stylu picia osób młodszych, a także czy występują różnice w spożywaniu alkoholu w zależności od płci.
W badaniu, które trwało od września do października 2020 roku odpowiedzi udzieliło 2000 respondentów – w tym 551 osób powyżej 60. roku życia.
Większość osób starszych pije alkohol
Wyniki pokazują, że z wiekiem spożywamy coraz mniej alkoholu – w porównaniu z innymi grupami wiekowymi odsetek konsumentów był najniższy wśród osób starszych. Jednocześnie zdecydowana większość starszych osób pije (łącznie 65,1 proc.) – w grupie do 75. roku życia po alkohol sięga 70,1 proc., a wśród osób 76+ wartość ta spada do 39,3 proc.
Z całej grupy starszych respondentów 31,3 proc. wskazało, że 12 miesięcy przed badaniem nie spożywało alkoholu, natomiast 3,6 proc. to zdeklarowani abstynenci przez całe życie. Dla większości z nich powodem abstynencji jest szkodliwy wpływ alkoholu na zdrowie (niemal 91 proc.), a także kwestie finansowe (82 proc.). Niemal 80 proc. osób przyznało, że nie może pić alkoholu z powodu przyjmowanych leków i dlatego, że „zdrowie nie pozwala”.
Z przeprowadzonego w Polsce w 2015 roku „Standaryzowanego Europejskiego Sondażu na temat Alkoholu” dowiadujemy się, że trunkiem, po który najczęściej sięgają seniorzy, jest piwo (35 proc.). Niemal 7 proc. pije je codziennie lub prawie codziennie. Najstarsza grupa wiekowa rzadko sięga natomiast po wino – 55 proc. respondentów wskazało, że w ciągu ostatniego roku nie wypiło ani jednego kieliszka. W danych nie pojawiły się również przypadki codziennego spożywania wina. Również napoje spirytusowe nie są popularne wśród najstarszych respondentów – 48 proc. przyznało, że pije je rzadziej niż raz w miesiącu. Podobnych wniosków dostarcza badanie z 2020 roku. Respondentów poproszono o wskazanie, ile dni w roku spożywali alkohol – najczęściej było to piwo (57,1), później napoje spirytusowe (15,7) i wino (12,5).
Dlaczego starsi sięgają po alkohol?
Z badania z 2020 roku wynika, że gdy starsze osoby sięgają po alkohol, dzieje się to najczęściej w towarzystwie znajomych i rodziny, a 23 proc. uznaje, że alkohol „poprawia” imprezy i uroczystości. 18 proc. badanych uważa, że alkohol sprawia, że poprawia się nastrój (4,4 proc. piło z powodu przygnębienia lub żeby zapomnieć o problemach), 17,4 proc. myśli, że używka pozytywnie wpływa również na zdrowie. 17 proc. „lubi uczucie” po spożyciu, a 11,7 proc. pije, aby dostosować się do towarzystwa. Średnia liczba dni w roku, w których osoby starsze piły napoje alkoholowe (najczęściej piwo), wyniosła 70,2 (widać wzrost, ponieważ w 2015 roku było to 64 dni): kobiety – 30 dni, mężczyźni – 113.
Przeczytaj też: Alkohol i seniorzy. Specyfika picia i zagrożenia
Społecznie często poruszanym w kontekście osób starszych problemem jest samotność. Okazuje się (badanie z 2015 roku), że prawie 42 proc. respondentów spożywa alkohol w samotności, a 9 proc. pije samotnie co najmniej raz w tygodniu. Starsze osoby na ogół piją w domu (91,5 proc.), rzadko chodzą do restauracji czy pubów. Najrzadziej piją na świeżym powietrzu – 82 proc. określiło, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy ani razu nie spożywało alkoholu na dworze.
Picie kobiet, picie mężczyzn
Jak wskazuje Marta Zin-Sędek (“Rozpowszechnienie i style picia alkoholu wśród osób starszych…”) na podstawie danych z 2015 roku: „Płeć jest istotną zmienną różnicującą w przypadku picia alkoholu przez osoby w wieku 60-64 lat, jednak zarówno wśród kobiet, jak i mężczyzn nad abstynentami zdecydowanie przeważają konsumenci alkoholu. Wśród kobiet jest to 70 proc., a wśród mężczyzn – 92 proc. Różnice są wyraźniej widoczne w postawach abstynenckich”.
Kobiety albo nie piły przez całe życie (9 proc.), albo wskazywały, że wcześniej im się zdarzało, ale od roku nie piją (21 proc.). Wśród mężczyzn wszyscy wskazali, że mieli doświadczenie z alkoholem, a 8 proc. nie spożywało alkoholu na 12 miesięcy przed badaniem.
„Warto podkreślić, że w grupie starszych respondentów żadna z kobiet nie zadeklarowała codziennego picia, podczas gdy co szósty mężczyzna spożywał w ostatnim roku alkohol codziennie” – komentuje ekspertka. Dodaje, że zróżnicowana jest również kwestia rodzajów alkoholu. Połowa kobiet z najstarszej grupy wiekowej deklarowała, że w ciągu ostatnich 12 miesięcy nie spożywała piwa (48 proc.), wina (44 proc.) i napojów spirytusowych (39 proc.). Jeżeli panie sięgały po trunki to w większości przypadków rzadziej niż raz w miesiącu. Mężczyźni natomiast najchętniej decydowali się na piwo (91,5%), a 66 proc. przyznała, że spożywała je co najmniej raz w tygodniu. Korzystanie z mocnych alkoholi zadeklarowało 86 proc. badanych.
„Zarówno w przypadku piwa, jak i napojów spirytusowych płeć w sposób istotny różnicowała ilość wypijanych napojów podczas przeciętnego dnia ich spożywania. Średnia konsumpcja piwa wśród mężczyzn z najstarszej grupy wiekowej to 44,9 ml czystego alkoholu. Kobiety piły je w ponad 3-krotnie mniejszych ilościach – 14,5 ml 100-procentowego alkoholu. Równie duże różnice widać w ilości spożywanych napojów. Najstarsze kobiety piły zdecydowanie najmniej piwa z każdej analizowanej grupy” – wskazuje Zin-Sędek.
Z badania „Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań” (2022) wynika, że zaburzenia związane z alkoholem odczuło 13,4 proc. mężczyzn powyżej 65. roku życia i 0,3 proc. kobiet z tej grupy wiekowej. W przypadku picia problemowego, w badaniu z 2020 roku, 9,3 proc. badanych wskazywało utratę pamięci, 8,4 proc. poczucie winy, 7 proc. zaniedbanie, a niemal 6 proc. picie do rana. Wyniki raportu potwierdzają również, że kobiety piją mniej i rzadziej niż mężczyźni. Ci ostatni częściej również piją ryzykownie.
Potrzebujemy kolejnych badań
Marta Zin-Sędek z Krajowego Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom w artykule z 2019 roku podsumowuje, że „konieczne staje się pogłębienie wiedzy na temat spożywania alkoholu przez seniorów, z uwzględnieniem zróżnicowania wieku w tej grupie, gdyż ciągle jest to problem niedoceniany i traktowany marginalnie”. Dane, którymi eksperci dysponują obecnie, obejmują za małą grupę i najczęściej nie dotyczą osób najstarszych (64+). Te uwarunkowania sprawiają, że wyników nie można uogólniać na całą populację.
„Badając tę grupę wiekową, warto rozszerzyć kwestionariusz o kwestie specyficzne dla stylu życia osób starszych, np. przyjmowane leki, poziom samodzielności, miejsce zamieszkania. Wyniki takich badań mogą dać podstawę do przygotowania zróżnicowanej oferty terapeutycznej dla osób starszych doświadczających problemów alkoholowych” – wskazuje ekspertka.
Na konferencji “Leki i alkohol – niebezpieczne związki” (2022), Marta Zin-Sędek podkreśliła natomiast, że chociaż w porównaniu z młodszą populacją wśród osób po 60. roku życia potwierdzono nieco mniejsze zainteresowanie spożywaniem alkoholu, to „wzór picia osób starszych w Polsce na tle innych krajów charakteryzuje się małą częstotliwością, ale dużą ilością konsumowanego alkoholu podczas jednorazowego picia”.
Źródła:
- Raport PARP “Starzenie się społeczeństwa – wyzwanie dla rynku pracy, aktywizacja pracowników 50+”, 2020
- Marta Zin-Sędek, „Rozpowszechnienie i style picia alkoholu wśród osób starszych na podstawie wyników Standaryzowanego Europejskiego Sondażu na temat Alkoholu (RARHA SEAS)”, 2019
- Badanie „Wzory konsumpcji alkoholu w Polsce 2020”, Krajowe Centrum Przeciwdziałania Uzależnieniom
- Raport z realizacji badania „Analiza czynników ryzyka i czynników chroniących używania substancji psychoaktywnych wśród seniorów”; dr Katarzyna Dąbrowska, dr Łukasz Wieczorek, Instytut Psychiatrii i Neurologii, 2018
- Raport z badań „Kompleksowe badanie stanu zdrowia psychicznego społeczeństwa i jego uwarunkowań – EZOP II”, red. nauk. J. Moskalewicz i J. Wciórka, IPIiN, Warszawa 2022
